Prometeji Makedonske crkve

Drugo izdanje knjige Kronologija ohridske arhiepiskopije profesora Ognena Bojadžiskog obnovljeni je užitak za poznavatelje povijesti pravoslavnih crkava na Balkanu. Knjiga je osobito važna svim makedonistima i proučavateljima povijesti i sadašnjosti Makedonije.

Bojadžiski prilazi temi na znanstveno-povijesni način s mnoštvom činjenica neumorno skupljanih po arhivima bivše Jugoslavije i šire, te odaje poseban odnos prema „makedonskim Prometejima“, brojnim borcima za makedonsku državnost i duhovno-materijalno jedinstvo makedonskog naroda i njegove crkve. Od začetnika Ohridske arhiepiskopije, sv. Klimenta Ohridskog i sv. Nauma, pa preko srednjovjekovnog svećenstva do boraca za makedonsku samostalnost u 20. stoljeću, autor pripovijeda o odnosu svakoga Makedonca prema osnovnom ljudskom pravu – pravu na samoodređenje.

Ognen Bojadžiski, Kronologija ohridske arhiepiskopije, II. izdanje, Zajednica Makedonaca u Republici Hrvatskoj i Kršćanska sadašnjost, Zagreb, 2010.

Kako i ne bi, kad su scile i haribde Makedonaca, utjelovljene u vlastima i crkvenim sinodima Grčke, Bugarske i Srbije, s kojima je Makedonija stoljećima imala odnos približavanja i udaljavanja, ali i stalne nacionalne ugroze, slične onima hrvatskima. Makedonija, ta „biblijska zemlja kojom je hodio i sveti Pavao“, prošla je put koji Bojadžiski vezuje uz stožernu i stoljetnu ustanovu makedonskoga naroda i državnosti – Ohridsku arhiepiskopiju, kao autokefalnu pravoslavnu crkvu makedonskoga naroda. Svoj razvoj Ohridska je arhiepiskopija započela djelovanjem Svete Braće, Kirila i Metoda, a osobito Metodovih učenika sv. Nauma i sv. Klimenta. Iz Soluna, „grada gdje su svi slavjanski besjedili“, Braća su krenula u slavenski svijet podarujući Slavenima pismo za njihove govore. Nije slučajno da je staroslavenskom najbliži postao staromakedonski, a potom i starobugarski jezik, kao i da je bugarski car Samuil, koji je stolovao u Ohridu, govorio staromakedonskim, jezikom kojim se govorilo i u poznatom manastiru Zografu što ga je car osnovao na Svetoj gori Atosu. Bojadžiski obrađuje srednjovjekovno razdoblje makedonske crkve, kada su nastali složeni odnosi bugarskih vlastodržaca, bizantskih careva, ohridskog svećenstva, ali i ruskih monaha koji su upravo od Makedonaca preuzeli niz svećeničkog blaga i znanja. Grčka vlast tijekom vremena postavila je svoje ljude na čelo Ohridske arhiepiskopije, ali Bojadžiski upozorava kako se ne smije zaboraviti da slavenski pravoslavni svijet baštini autokefalnost na Ohridskoj arhiepiskopiji, Trnovskoj egzarhiji, Kijevskoj mitropoliji, Moskovskoj mitropoliji i Pećkoj arhiepiskopiji, koja nastaje izdvajanjem iz Ohridske u doba ustoličenja srpske dinastije Nemanjića.

U načelu sestrinski odnos pećke i ohridske arhiepiskopije potvrđen je i nakon Dušanova osvajanja Makedonije. Sam se Dušan za cara proglasio u makedonskom Seru, da bi ga u Skopju okrunila oba arhiepiskopa. S druge strane, Bojadžiski podsjeća da je upravo Ohridska arhiepiskopija imala tradicionalno dobre odnose s Vatikanom, dobar ekumenski dijalog koji je više puta u povijesti Makedonije imao presudno značenje. Makedonski su gradovi među prvima pali pod tursku vlast, a ona je bila čas dobrohotna, čas okrutna, a istovremeno pod utjecajem fanariota, grčkog svećenstva. Katolički Zapad istraživao je Istok i s njim se povezivao putem Reda sv. Lazara te pariške Fundacije za istočne škole, a sjedište Reda postao je Carigrad. Uvidjevši priliku da se odvoji od carigradskih fanariota, dio makedonskog naroda bio je spreman na uniju s Katoličkom crkvom. Pokret je posebno bio jak u mjestu Kukuš, a njihovo iskustvo i borba pokazali su se sudbonosnima za Makedonce još dugi niz godina.

Bojadžiski detaljno objašnjava utjecaj grčkog, bugarskog i srpskog oslobođenja od turskog jarma na Makedoniju. S oslobođenjem, nastali su ideja Velike Grčke, razvoj prema idealu sanstefanske Bugarske i Garašaninova Načertanija, koje su obuhvaćali i Makedoniju, kao Južnu (ili Staru) Srbiju. Knjiga slijedi borbu za Makedoniju kao posebnu državu i Makedonaca kao posebnoga slavenskog naroda. Tako je u Solunu, krajem 19. stoljeća, je nastala VMORO (Unutrašnja makedonsko-odrinska revolucionarna organizacija), koja je okupljala makedonske domoljube i rodoljube i protivnike bugarizacije i Bugarske egzarhije poput Ivana Hadži-Nikolova, Dame Grueva, Petra Pop-Arsova, Hrista Tatarčeva, a poslije i Goce Delčeva, Jane Sandanskog i drugih. U Sofiji je pak osnovan VMRO, probugarski usmjeren, poznat po propagandi koju je u jednom trenutku vodio i omraženi Vančo Mihajlov. Interakcija makedonskih susjeda i balkanski ratovi rezultirali su razdiobom Makedonije na tri dijela: Primorska (ili Egejska) Makedonija nalazi se u Grčkoj, Pirinska je u Bugarskoj, a Srbija je zauzela Vardarsku Makedoniju, koja je nakon 1945. organizirana u SR Makedoniju i napokon postala samostalna država.

I skorašnja povijest Makedonije te njezine crkve dobro je zastupljena u knjizi, a osobito odnos Srpske pravoslavne crkve i Makedonije. SPC je dobila jurisdikciju nad Ohridskom arhiepiskopijom te počela uvoditi srpske svećenike u crkvenu strukturu, dok su Makedonci polazili Bogosloviju u Beogradu i bivali srbizirani. No, na prvom zasjedanju ASNOM-a 2. kolovoza 1944, u manastiru sv. Prohora Pčinskog, krenula je i inicijativa za obnovom duhovnog života. Stoga je 1945. u Skopju održan Prvi makedonski crkveno-narodni sabor, na kojem se pozvalo na obnovu Ohridske arhiepiskopije. Bojadžiski iznimno dobro dokumentira prepisku i podmetanja između Srpske patrijaršije i Makedonske crkve, od potpunog odbijanja mogućnosti osamostaljenja makedonske crkve za vrijeme patrijarha srpskog Varnave, pa do diplomatičnosti njegova nasljednika Gavrila i Vikentija te konačno patrijarha Germana, koji je prihvatio odluke Drugoga makedonskog crkveno-narodnog sabora 1958. u Ohridu. Time se obnavlja Ohridska arhiepiskopija pod imenom Makedonska pravoslavna crkva, na teritoriju NR Makedonije, na čelu s arhiepiskopom ohridskim i skopskim i mitropolitom makedonskim te u crkveno-kanonskom jedinstvu s Pravoslavnom crkvom u Jugoslaviji, na čijem je čelu patrijarh srpski, a kao prvi mitropolit makedonski postavljen je gospodin Dositej te episkop prespansko-bitolski Kliment i zletovsko-strumički Naum. No, SPC je Makedonskoj crkvi blokirala pristupe na svjetske skupove, a ime Makedonije gotovo se nije spominjalo u službenim istupima patrijarha srpskog. Zbog toga je 1967. u Ohridu sazvan Treći makedonski crkveno-narodni sabor, na kojem je proglašena autokefalnost Makedonske pravoslavne crkve.

Kronologija ohridske arhiepiskopije doista je sjajan i rijedak uvid u borbu za suverena prava Makedonaca. Metodično i dokumentirano, Bojadžiski, upadljivo, ne daje zaključak, nego tek poručuje: „Nemojte zaključivati, procesi su u tijeku!“. Ovaj prikaz svakako je nezaobilazan priručnik za teologe, koji u Hrvatskoj teško mogu saznati više o pravoslavlju izvan svetosavskih okvira, a svojom interdisciplinarnošću zahvalan je izvor podataka i za povjesničare, politologe, proučavatelje međunarodnih odnosa.