Nepotrošena čarolija velikog majstora

Nepotrošena čarolija velikog majstora

U rovinjskoj galeriji Adris otvorena je izložba Ede Murtića, koji je ostavio iza sebe hvalevrijednu umjetničku ostavštinu. Izložena dvadeset i dva umjetnička djela tek su nevelik dio njegova likovnog opusa, kojim upoznajemo Edu Murtića kao slikara što varira od figurativnog do apstraktnog i obratno. Svaka njegova slika govori na poseban način o umjetnikovu doživljavanju svijeta. Murtićevi su počeci na području figuracije, dakle, oku prepoznatljivih motiva, a iz te su faze slike poput spomenika Koloseuma (1941). Nadalje, tu su Grebaštica kraj Šibenika i Zadar, kao i Stara zadarska luka sve nastale 1950. Već 1952. dolazi do obrata: nastaje slika Highway prepuna ekspresivnih poteza u intenzivnim bojama od svijetložute, crvene, plave do guste crne. Sličan slikarski postupak uočljiv je i u slici Nebo nad New Yorkom iz iste godine. Doduše, tu postoji razlika što u drugoj slici ne prevladava zasićenost bojom. Potrebno je ovdje naglasiti da je Edo Murtić jedan od prvih hrvatskih umjetnika koji se početkom pedesetih godina 20. stoljeća suprotstavio tada politički imperativnom socijalističkom realizmu i učinio jasan zaokret prema apstraktnoj umjetnosti, koju je tadašnji komunistički režim smatrao dekadentnom. On, naime, početkom pedesetih studijski boravi u Americi, gdje je u punom jeku tzv. apstraktni ekspresionizam. Murtić već tada počinje usvajati jezik apstraktnog ekspresionizma, koji će u njegovu opusu ostati prepoznatljiv tijekom svih faza umjetničkoga stvaralaštva.

Nakon dva desetljeća dosljedne apstrakcije, početkom osamdesetih godina, u Murtićevu se slikarstvu zapaža svojevrstan povratak figurativnim motivima. Slikom iz 1980. Kao san vraća se (donekle) konkretnijim oblicima, tako da u njoj prepoznajemo razlistala stabla, dok su Vinogradi i čempres iz 1986. ponovno svedeni na blagu apstrakciju. Potom slijedi ciklus naslikan od 2000. do 2004, kada su, među ostalima, nastale i Jesenja grana, 2000, Svečanost, 2001, Dan kada je rođena boja, 2003, Između sjene i prostora te Luna žuta, nastale u 2004, u kojima se ponovno vratio apstrakciji.

U katalogu izložbe likovni kritičar Igor Zidić osvrće se na opus Ede Murtića, gdje navodi da je »Edo odgojen na drugoj tradiciji, neusporedivo modernijoj, nedvojbeno, korpuskularnoj; njegovi su pravi uzori bili američki slikari akcijskog slikarstva, majstori gestualnosti«. Prema Zidiću, nitko nije u svojim osamdesetim godinama, poput Murtića, »prenosio vedri, agonalni vitalizam: žestok, zvučan, silovit, borben. Kao Babićev student, u kasnim je tridesetim dobio jednu od najmodernijih poputbina, što ih je, u nas, mogao dobiti. Upućen od svog profesora, da se, kao rasni kolorist, usavrši kod Petra Dobrovića, Krležina i Babićeva prijatelja u Beogradu, nije taj privilegij dugo koristio: Dobrovića je srce izdalo početkom 1942, u njegovoj 52. godini. Pogibeljnu situaciju, koja za Murtića nastaje povratkom u Zagreb, otklanja Babić isposlovavši mu jednogodišnju stipendiju u Rimu«. Murtić se, očigledno, borio za vlastitu osobnost, a time i za sve druge: nastojao je rehabilitirati pravo pojedinca: nenadzirana, nedirigirana, nepredvidiva. On je na visokoj slikarskoj razini osuvremenio jezik – isprva figuralni – hrvatskoga slikarstva. Imao je sreće da je 1948. dospio do Sjedinjenih Država, Kanade i Francuske, ali već 1949. radi u Austriji, Njemačkoj i opet posjećuje Francusku. Kad je 1951. krenuo drugi put u SAD, ništa nije prepustio slučaju: obilazi atelijere, uspostavlja kontakte s ljudima iz mainstreama modernizma; upoznaje djela i protagoniste: Jamesa Brooksa, Jacksona Pollocka, Williama de Kooninga. Šezdesete su godine, zapaža Zidić, u Murtića specifične. Tijekom 1962. počinju se javljati – isprva kratki, široki, odlučni – potezi što su nadahnuti američkim iskustvom, a potom i specifičnom europeizacijom američkoga pisma (Sonderborg, Vedova). Murtić mjestimice kongenijalno ostvaruje sjajne spojeve informelnoga i gestualnog slikarstva. Od prvoga do posljednjih radova u Murtićevu se djelu očitovao hedonizam, a umjetnost je shvaćena kao oblik demijurgije ili dobre magije. U hrvatskoj povijesti umjetnosti 20. stoljeća Edo Murtić ostat će najprepoznatljiviji po ekspresivno i koloristički raskošno slikanim platnima velikih dimenzija, kao nesmiljeni borac za apstrakciju na pravom mjestu u pravo vrijeme.

Ante Kovač