Sindrom Velikog brata

Sindrom Velikog brata

Komorna drama s tezom, Profesionalac je očit primjer Kovačevićeva ne samo književnoga talenta već suverenosti baratanja u petnaest godina istinski ’prožvakanim’ materijalom

Jedan od najplodnijih srbijanskih autora (dramatičar, scenarist i redatelj) — Dušan Kovačević, po čijim su kazališnim komadima ili originalnim scenarijima nastali kultni filmovi poput Balkanskog špijuna, Sabirnog centra, Ko to tamo peva, Maratonci trče počasni krug ili Underground, u svojim je djelima uvijek umješno balansirao humorno-satirične motive s onima primarno političko-alegorijskim, koje je pokretao iz omiljene premise (predanog, balkanskog) činovnika u službi države, a neizbježan velikobratski sindrom nijansiranim okom i iskustvom psihologa secira i u svojoj popularnoj drami iz 1989. godine — Profesionalac. I dok su u kazališnoj verziji Bogdan Diklić i Danilo Bata Stojković utjelovili pripadnika beogradske inteligencije — radikalnog oponenta mainstream politike Teju i predanog agenta tajne policije Luku u okružju bivšeg komunističkog sustava političkih represija, cenzura, špijunaže i tajnih praćenja, isto to čine i Branislav Lečić i Bora Todorović (koji ovdje prelazi na suprotnu stranu od one utjelovljene u Balkanskom špijunu — od ’praćenog’ postaje ’pratitelj’, a da je za to jednako sposoban dokazuje recentna nagrada za najboljeg glumca koju je primio na filmskom festivalu u Monte Carlu) u filmskoj verziji djela, ali ovoga puta u postsocijalističkom miloševićevskom režimu od 1991. do 2001. godine.

Radije proklamativni negoli uistinu subverzivni disident Tejo i fanatik principa — pravi ’profesionalac’ Luka tako postaju Jean Valjean i Javert (po međusobnoj naizglednoj igri mačke i miša, zapravo puno slojevitijoj no što se na prvi pogled da naslutiti) ili pak Naučnik i Osjen (po zastrašujućoj Naučnikovoj-Tejinoj spoznaji da već desetljeće nesvjesno živi praćen od sjene, koja se s vremenom uobličila i dobila ime Luka-Osjen, te koja je kao neznana anonimka imala moć očuvanja ili uništenja njegova života — finalno se ipak otkrivajući radije kao svojevrsni anđeo čuvar negoli osvetnik), bivajući nemeza jedno drugom, koliko god se ista činila jednostranom. To nam pak otkriva tek postupna progresivnost radnje, poljuljavajući kako našu vlastitu perspektivu o striktnim definiranostima i zadatostima likova, tako i njihovu vlastitu o poimanju prošlosti (individualne i kolektivne — prikazane, usput budi rečeno, iz politički poprilično antipatične perspektive).

Drama s tezom

Ova sklonost minimalističkoj suigri dvaju likova (šifra, ujedno i preteča Profesionalca — Balkanski špijun), iznjedrila je filmu neophodne flasbackove koji primarno služe dodavanju dinamike i raspršavanju inercije priče, no posljedično strukturalno jednostavan narativni koncept isuviše opterećuju otvaranjem prostora trivijalnom i nepotrebnom slapsticku (uglavnom u prizorima s Tejinom ljubavnicom Martom). Istinsko komično pritom se postiže duhovitim repetitivnim motivima stalne prisutnosti Luke kao everymana blazirana lica. Katkad se retrospektivi pribjegava kao utočištu, namjerno ju provocirajući i doživljavajući je kao rješenje za puko prepričavanje koje se onda opravdava zaboravom boemskih pijanstava Tejinoga lika, što se moglo elegantno izbjeći barem petnaestominutnim kraćenjem trajanja filma. (Poseban kuriozitet, međutim, predstavljaju autentični dokumentarni zapisi Branislava Lečića na javnim anti-miloševićevskim demonstracijama, ukomponirani u film.)

Komorna drama s tezom, Profesionalac je očit primjer Kovačevićeva ne samo književnoga talenta već suverenosti baratanja u petnaest godina istinski ’prožvakanim’ materijalom — u prvom redu poprilično bezbolnoga prebacivanja okružja Brozova sistema u ono suvremeno Miloševićevo, a i neprijeporna okvirna ’kazališnost’ teksta relativno je solidno pretočena na platno. Dokaz su tome i brojne nagrade: uz navedenu, i ona za scenarij na filmskom festivalu u Montrealu, priznanje FIPRESCI-ja, te nominacija za najbolji scenarij za Europsku filmsku nagradu.

Katarina Marić