Papirnata arhitektura

Perfect acts, stvoreni prije digitalne revolucije kojom je dizajniranje postalo elektronsko i praktički bez papira, nisu samo najavili potencijale petorice majstora, nego su na sjajan način sumirali višestoljetnu tradiciju papirnate arhitekture

Crtež je osnovni oblik arhitektonskog izričaja, a davno je prepoznat unutar cjeline arhitektonskog korpusa i kao autonomna umjetnička vrsta. Od renesansnog otkrića perspektive, čime je prevladano ograničenje papirnate dvodimenzionalnosti, do suvremene kompjuterske grafike, što nas uvodi u novu nepapirnatu virtualnost, razvoj crtaćih tehnika presudno je utjecao na pristup procesu nastajanja i prezentacije arhitekture. Današnja gradacija ovog specifičnog arhitektonskog medija kreće se od radnih skica i tehničkih nacrta, kao esencijalnih modusa u kreativnom procesu, pa do čistih konceptualnih ekspresija i artističkih radova, koji znače zasebna i dovršena umjetnička ostvarenja.

Svježina i provokacija

Posljednjoj kategoriji pripadaju i vizionarski radovi Petera Eisenmana, Rema Koolhaasa, Daniela Libeskinda, Thoma Maynea i Bernarda Tschumija, što su prezentirani na izložbi Savršena djela arhitekture postavljenoj do 5. siječnja 2002. u Arhitektonskom centru Heinz Muzeja umjetnosti Carnegie u Pittsburgu. Perfect acts petorice današnjih megazvijezda njihovi su rani radovi, nastali sedamdesetih i osamdesetih, kada su tada mladi arhitekti, u nedostatku pravih narudžbi, brusili talent teoretskim projektima i edukacijom na čuvenim sveučilištima. Neoptrećeni ograničenjima konkretnih zadaća te nadahnuti drugim disciplinama poput literature, filmskih teorija, glazbe, lingvistike i filozofije, oni su svoje radikalne ideje uobličili u vizionarsku papirnatu arhitekturu, koja i danas zrači svježinom i provokacijom. Njihovi eksperimentalni crteži, nastali inovativnom uporabom raznih tehnika i metoda, nisu samo promijenili tradicionalno poimanje prirode i svrhovitosti arhitektonske grafike, nego će presudno utjecati i na smjer suvremenih arhitektonskih kretanja.

Peter Eisenman preveo je u svoje radove lingvističku teoriju Noama Chomskog o beskonačnoj uporabi ograničenog broja elemenata. Za najpoznatije ostvarenje iz sedamdesetih, Kuću VI, Eisenman je narisao stotine radnih skica i nacrta, a njegov grafički artizam kulminirao je u seriji prezentacijskih konceptualnih crteža Transformacijski kolaži Kuće VI (1976). Izrađeni u obliku aksonometrija, iz ptičje ili žablje vizure, kolaži apostrofiraju prostornu strukturu, a relativiziraju vanjski volumen zgrade. Konvencionalni elementi transformirani su u apstraktne oblike oslobođene namjene, tako da zidovi postaju plohe, a stupovi prostorni grid. Strukturirani kolorističkim akcentima ti kaleidoskopski dijagrami nisu odraz samo arhitektove kompleksne filozofije nego i naglašavaju nezavisnost arhitektonske prezentacije od funkcionalne konkretnosti.

Parodija moderne

Koolhaasov rad Exodus ili dobrovoljni zatvorenici arhitekture (1972), kojim je osvojio prvu nagradu na natječaju časopisa »Casabella«, nastao je u doba studija na AA School u Londonu. Fokusiran na kreaciju novih urbanih vizija, Koolhaas usred Londona zamišlja slobodnu zonu u smjeru istok — zapad, ograđenu dvama usporednim zidovima i podijeljenu u kvadratna polja različitih hipotetičkih namjena. Projekt naracijom opisuje život unutar sektora, pozivajući građane Londona da napuste dosadnu egzistenciju i postanu zatočenicima nove arhitekture. Koolhaasova parodija moderne arhitekture i urbanizma u maniri neortodoksne kombinacije konvencionalnih tehnika, crteža i kolaža, te stripa i teksta, naznačila je širok spektar novih ideja.

Dvije enigmatične serije crteža Daniela Libeskinda, Micromegas (1978) i Komorni radovi (1983) teoretske su vježbe snažne ekspresivnosti što otkrivaju autorovu strast za glazbu i matematiku. Njihov prinos arhitekturi više je filozofskog nego funkcionalnog karaktera, a namjena nije prikazivanje strukture ili planova, nego prije analitičko istraživanje graničja arhitektonske ekspresije. Micromegas, izrađeni u tehnici olovke na papiru i poslije otisnuti, nekonvencionalna su kombinacija klasičnih arhitektonskih elemenata — zidova, stupova i greda, bez očekivane prepoznatljivosti. Komorni radovi još su udaljeniji od tradicionalne arhitektonske prezentacije. Serija crteža od četrnaest parova, horizontalnih i vertkalnih, bez početka i kraja, oslikava kretanje izbjegavajući organiziranje prostora ili nagovještaj značenja.

Fascinacija mehanizmima

Fascinaciju kompleksnim strojevima i mehanizmima Thom Mayne iskazuje u crtežima projekta vlastite Kuće u Šestoj ulici (1986-87), koju oprema sa jedanaest uređaja esteske i praktične namjene, a posljedična kompleksnost odražava se u maestralnom preklapanju tlocrta i presjeka na istom crtežu. Njegov analitički prikaz realnog i konceptualnog prostora rezultirat će invencijom tehnike drodel, kombinacije crteža i makete (engl. drowing + model). Restoran Kate Mantilini (1986) drodel, je složen od serije presjeka crtanih na staklu i poredanih u nizu jedan iza drugog u obliku makete interijera.

U Manhattanskim transkriptima (1976-81) Bernard Tschumi dopunjuje tradicionalni crtež fotografijama, kolažima, stripom i filmskim tehnikama te dijagramima fizičkog kretanja (nogometna igra, baletni koraci). Nadahnut francuskom teorijom literature i filma Tschumi fabulira arhitektonske priče, sastavljene od fiktivnih i zbiljskih elemenata, koje smješta u različite prostore Manhattana — park, ulicu, toranj i blok. Interakcija između arhitektonskog setinga, likova i radnje generira nove teoretske modele za prezentaciju urbanog dizajna.

Perfect acts, stvoreni prije digitalne revolucije kojom je dizajniranje postalo elektronsko i praktički bez papira, nisu samo najavili potencijale petorice majstora, nego su na sjajan način sumirali višestoljetnu tradiciju papirnate arhitekture.

Vinko Penezić