U znaku zida

Hejduk tradicionalno poimanje arhitekture sadržano u konceptu zid oko kuće distorzijom prevodi u koncept kuća oko zida. Zid više nije tek puki vanjski omotač što obavija unutrašnji prostor — esenciju arhitekture, odvajajući ga od vanjskog, nego postaje protagonistom projekta

The Wall House — projekt znamenitog arhitekta Johna Hejduka (1929-2000) nakon višegodišnje hibernacije konačno će biti izgrađen. Iako se nakon nenadane smrti američkog arhitekta u srpnju prošle godine realizacija projekta doimala neizvjesnijom nego ikad, vlasti nizozemskog Groningena s kojima je uspješno surađivao posljednje desetljeće stvorivši i jednu od gradskih ikona — Tower of Cards (poznatiji kao The Joker), odlučile su posthumno materijalizirati Hejdukov masterpiece papirnate arhitekture iz sedamdesetih. Taj presedan, koji je i za visokokultivirane arhitektonske sredine pozitivna paradigma, dobiva na težini saznanjem da je riječ o prvom oprostorenju jednog od Hejdukovih teoretskih projekata iz razdoblja legendarne njujorške petorke, izuzmemo li konceptualno manje važno uređenje stare zgrade arhitektonske škole Cooper Uniona iz 1974.

Život povezan sa zidovima

Mali broj izgrađenih ostvarenja za Hejduka nije ni slučajnost ni hendikep. Od početka karijere sredinom pedesetih zazirao je od konvencionalne arhitektonske prakse, gradeći karizmu najoriginalnijega suvremenog američkog arhitekta ponajprije teoretskim promišljanjima čiste arhitekture uobličene u raznim medijima (od crteža i modela do oslikanih knjiga i kazališnih maski), kao i pedagoškim radom na čuvenom učilištu Cooper Union kojim je upravljao od 1975. do kraja života, educirajući generacije studenata, među kojima su i neke današnje megazvijezde (Libeskind, Shigeru Ban). Tek u posljednjih petnaestak godina nekoliko njegovih djela biva prevedeno iz forme crteža i modela u izgrađenu realnost urbanih objekata, kojima međutim više istražuje granična stanja između skulpture i arhitekture negoli stvara normalne arhitektonske realizacije poput stambenog bloka u Berlinu iz 1987.

Rođen 1929. u New Yorku u obitelji čeških korijena, Hejduk po završetku studija na Harvardu započinje istraživanja osnovnih načela arhitektonske forme. Tijekom šezdesetih i sedamdesetih godina u okviru neformalne grupe New York Five zastupa tezu da struktura arhitektonske forme nije rezultat apstraktne razdiobe prostora, nego prije modulacija elementarnih znakova. Iako je njegovo polazište racionalistička arhitektura dvadesetih, posebno neoplasticizam De Stijla i Piet Mondrian, Hejduk se zarana oslobađa ideološkog nasljeđa konstruktivističke avangarde, kao i bilo kakve vezanosti uz kontekst ili funkcionalnu uvjetovanost svojih projekata zanimajući se primarno za poetiku arhitektonskog jezika. U razvoju teorije znakova najprije studira demi-oblike (polovice valjka, kocke i prizme) pokrenute u konceptualno-perceptivnu rotaciju (One-Half House, 1966), zatim u seriji Diamond Houses (1963-1968) ispituje odnos kvadratnog rastera umetnutog u dijagonalni kontejner sa sporadičnim zaobljenim zidovima. U konačnici te faze eksperimentira s ravnim plohama i zaobljenim masama u različitim kombinacijama i bojama u projektima iz serije Wall House (1968-1974), baveći se problemom zida kao temeljnim i općeprihvaćenim arhitektonskim znakom, o čemu je zapisao: »Zid je najočigledniji mogući preduvjet. Život je povezan sa zidovima; mi neprestano ulazimo i izlazimo ispred njih, iza njih i kroz njih; zid je najbrži, najtanji, nešto što uvijek prelazimo, i zato ga smatram najprisutnijim.«

Nadahnuto samospaljivanjem

Koncepcija projekta Bye House (Wall House 2, 1973), izvorno rađena za lokaciju u Connecticutu, a sada odabrana za realizaciju u Groningenu, usmjerena je na proizvodnju iluzije. Autorov postupak, vidljiv u svim njegovim projektima, kojim »ordinarno dovodi u nečekivane odnose zasnovane na promjenjivoj metafizičkoj ideji« (Jencks) usporediv je s nadrealnim slikarstvom Reneia Magrittea. Hejduk tradicionalno poimanje arhitekture sadržano u konceptu zid oko kuće distorzijom prevodi u koncept kuća oko zida. Zid više nije tek puki vanjski omotač što obavija unutrašnji prostor — esenciju arhitekture, odvajajući ga od vanjskog, nego postaje protagonistom projekta; pozicioniran u središtu kompozicije, spajajući i razdvajajući rezidencijalni blok od studija i arhiva, istovremeno je oslobođen svake funkcije. On je kralježnica oko koje se gradi kuća, bez težnje da osporava kinetičku energiju i autonomiju ostalih dijelova.

Početkom osamdesetih Hejduk napušta neoavangardizam i rad usmjerava na stvaranje urbanih mitova (Berlinske maske, 1981) uobličenih u serijama crteža i dvadesetak izgrađenih knjiga skica i projekata (Soundings: A Work, 1993; Architectures in Love: Sketchbook Notes, 1995; Adjusting Foundations, 1995) te materijaliziranih u nekolicini magičnih totema razasutih širom svijeta: od Osla, Londona i Berlina do Bostona i Buenos Airesa. Među njima najpoznatije su skulpture The House of the Suicide i The House of the Mother of Suicide u vrtu Praške palače, nadahnute samospaljivanjem Jana Palacha.

Hejdukove skulpturalne forme osebujne poetike i kozmičkih značenja svjedoče o njegovoj rezistentnosti na zavodljiv estetizam profesije učeći nas da proniknemo iza površinske patine u dublja značenja arhitekture, koja za njega nije više pobjedonosna umjetnost svjetlom okupanih volumena, nego spremnik snažnih emocija. Stoga sa znatiželjom očekujemo završetak gradnje izostaloga remek-djela iz Hejdukova ranijeg razdoblja, što se predviđa za početak rujna na lokaciji uz jezero Hoornse u Groningenu.