Sav mir je u svjetlu

Znatiželja frfra, svrdla: kad mi u ruke dospješe veršeki na materinskoj mi kajkavštini, na »umirućem jeziku« – koji su, kako piše Krleža, »ilerci bacili kroz prozor kao truplo« – živo me stalo zanimati kako je taj jezik u stilsko–umjetnički postav složio ne–kajkavac Goran Gatalica. Smjesta bih rekao: »palac gore« za autorov uradak! Serce se (i autorovo, ali i moje) vmiva v domači rieči!

Svaki je naslov barjak, transparent, on eksplicitno kazuje što slijedi za njim, što najavljuje, predstavlja i tumači. Odsečeni od svetla implicira egzistencijalnu zebnju, tamu koja je čovjeka odvojila od svjetla. Arhetipski antonim tama–svjetlo temeljni je opozicijski par u ovoj zbirci, ali i uopće, u čovjekovoj kulturi. Već u biblijskom štivu, recimo u evanđeoskim tekstovima (Iv 1 3–5, 8, 12) nalazimo čestotih potvrda: »Svemu što postade po njoj (riječi, op.)/ u njoj bijaše život/ i život bijaše ljudima svjetlo;/ i tama ga ne obuze«; »Ja sam svjetlost svijeta, tko ide za mnom, neće hoditi u tami,/ nego će imati svjetlost života«. Na toj oprjeci književnost gradi niz stihova, na pameti mi je Ivaniševićeva prva strofa iz Posljednje večere: »Hljeb se rukama lomio/ nije bilo noža/ mlada se janjetina rukama jela,/ a za vratima kunjala mrkla noć«.

Taj odnos, sukob mraka i svjetla, što–dašto–nisu tek samo vizualni pojmovi nego simbolički, kao zlo i dobro, besmisao–smisao, praznina–ispunjenje, tjeskoba–radost; taj odnos provodi autor kroz cijelu svoju zbirku, a začetak je upravo ovaj: »Glavu sem prignul spod respela./ Kušuje me neznani jezik svetla«. Pa tad s jedne strane »černa kmica je porezala svetlobu./ duša je videla zgublenje; svet odsečen od sonca; sveča je dogorela; lucifer vu cukorastem svetlu/ vunesrečil je človeka; zalovila nas je černina sonca; svet pozabla Močenikov pot«. Ali s druge strane: »najlepše je/ da vse bude zvun kmice, zafalni svet oblečen/ vu svetlobu; iščem mlade zvezde/ da zlečim telo/ čudovitom svetlobom; puščam Božje svetlo vu serce; postali sme od svetla/ i vsaki meter našega živlenja je od svetla; čutim svetla na zviranjku spasenja; človek je vesel od svetla«, da bi napokon zaključio: »Metafizika svetla diši na paperu./ Nevidliva apoštolska mudrost/ dotikava nas z Evangeliuma./ Retki psalma iščeju/ da čistim sercem/ spozname Stvoritela.« (iz pjesme Metafizika pravičnega svetla), dakle onim srcem u kome nema tame (zla). Opozicijski par na taj način naglašeno tumači autorova vrijednosna, moralno-etička načela.

U pojedinim stihovima, ali i u pristupu i ugođaju prepoznaje se autorova lektira, među ostalim i A. B. Šimić, I. Golub, N. Šop, S. Hawking. Jedna od značajnih pozicija u ovoj meditativnoj Gataličinoj lirici je i svemirska dimenzija, odnos pjesničkoga subjekta i svemirskoga beskraja. Pritom se može nametnuti asocijacija na Krležin Planetarijom, koji pojam je, u metaforičkom značenju (kako tumači Bosiljka Paska) »kolo koje će na svojim okretajima prikazati cijelu hrvatsku povijest, jer iz zvijezda i starih astralnih zapisa vračevi pogađači odgonetavali su prošlost«. Krleža je izrazito uronjen u kritiku hrvatske prošlosti, zaokupljen je ponajprije političkim odnosima (točnije hrvatskim promašajima i tragedijama) te staleškim, o odnosima kmeta i feudalaca. On »priziva svemir« da bi tumačio »zemlju« i pritom bio angažirano postavljen. Planetarijom je bolni pjesnikov protest, iskazan iskreno, temperamentno, žučno i žuhko. Naprotiv, Gatalica je – kad nas postavlja u okvir svemira, zvijezda, Mjeseca i Sunca – zaokupljen pozicijom, sudbinom pojedinca čovjeka u tom prolaženju vremena, u svemirskoj beskrajnoj dimenziji, često nalazeći upravo na zemlji, u neposrednom okružju toga čovjeka – mir, svjetlo. On je uronjen u toga čovjeka samoga (bio to sam pjesnički subjekt ili pojam u općem smislu), a ne u njegovu nacionalnu ili svjetsku povijest, njega zanima kako se taj čovjek nosi s tamom i kako prigrljuje svjetlo!

Tema, jasno, zahtijeva sukladan izričaj koji je izrazito gnomski, u toj mjeri da bi se mogao sastaviti omanji gnomologij koji pak je u pravilu sročen metatekstovno: »korenje bitka briše reči postanka; človek menja zvezdama smisel; drobi se zvezdana reč prapočetka, vesmir zakapa bitje človeka«.

Napokon jezik. I pri tome se može povući usporednica s Krležom, jer nam je on kad uobičajeno govorimo o kaju kao jeziku, kao o građi za estetsku strukturu, »mjerilo stvari«. Krležin kaj u Baladama Petrice Kerempuha je je eruptivan, raskošno barokni, pun nanosa, on teče kao nabujala rijeka koja nosi sve pred sobom; Gataličin pak stilski ostvaraj znatno je meditativniji, sintaktički vrlo ekonomičan, upravo najprikladniji za odabrani tematsko-motivski kompleks; ukratko, tema je »našla« svoj jezik. Autor je vrlo originalan u slaganju, premodeliranju složenica (čkomečočujan – jedva čujan), ili pojedinih leksema (versovnik – kanconijer, meštrilnica – majstorska radionica), a osobito pak je vrlo simpatičan njegov vesmir – svemir: pokazuje se, naime, da mi kajkavci često inercijom preuzimamo konstrukcije iz standarda, a eto, Gatalica kao štokavac pristupa takvim pojmovima kreativno, onako kako je i očekujuće od (dobra) pjesnika.

Prema rečenomu (da povežem početak ovoga osvrta), kao »materinski kajkavac« spuščam škrljak do zemlje Goranu Gatalici za njegove stvaralačke jezične napore u dragom nam kaju, i još, više, za njegovu vrlo uspjelu signifikaciju teme koja nam je svima sudbonosna.