Začudne lirske nektarine

Nova knjiga Lane Derkač Strateg zamišljena je kao esejistički pojmovnik: sadržava dvadeset i dva eseja posvećena različitim pojmovima i pojmovnim sklopovima, primjerice – čistina, hotel, migoljenje, strateg, snijeg terapeut, čekanje, pisanje poezije kao terapija, prevođenje, kava, vaza/vazal i sl. Već prvi susret s knjigom otkriva da je autorica preselila svoju lirsku poetiku u žanr eseja i tako stvorila novi oblik: poetski esej. Riječ je o začudnoj asocijativnosti s unutarnje strane jezika koja je u potpunosti promijenila uobičajeni oblik eseja kao kulturološkoga žanra. U Laninim esejima nema Borgesove knjižnice, nema »eksplozije« Barthesovih »anonimnih citata«, nema ni konkretnih predmeta, nema opisa ljudi i doživljaja. Pribivamo čistim pojmovima i beskrajnomu vriježanju njihovih značenjâ u dodiru s različitim drugim riječima/pojmovima iz najrazličitijih sfera kulture i civilizacije, duhovnih i prirodnih fenomena, svakodnevice, medija, teksta i jezika.

Jedna od prvih asocijacija u susretu s knjigom bila je – evo pjesnikinje koja u žanru poetskoga eseja razlistava sve oblike dekonstrukcije kako ju je opisao i u svome teorijskom pismu prakticirao Jacques Derrida. Pri tome nije važno poznaje li autorica teoriju dekonstrukcije, važno je da je ona na posve osebujan, vlastit i neponovljiv način u svojoj knjizi poetski utjelovila duh dekonstrukcije. To se vidi na svim razinama njezinih eseja. Autorica odbija bilo kakav jednoznačni logički smisao, kao da piše eseje protiv »logocentrizma« i »metafizike prisutnosti«. Njezini pojmovi nisu usredišteni u jednome značenju, nego se ulančuju u različita značenja bez mogućnosti konačnoga smirenja u jednome logičkom ili rječničkom smislu.

Lanine lance naslojavanja i preslojavanja značenja najlakše je opisati Derridaovim terminima razlike, diseminacije (u doslovnome smislu raspršivanje sjemena, u metaforičkome smislu raspršivanje značenja), precrtavanja, traga i cijepa ili cijepljenja. Kada autorica navodi uobičajene definicije pojmova, ona ih odmah precrtava, tj. kreće dalje u novu potragu za značenjima. Tekst se razvija kao raspršivanje značenja u kojemu se čuva trag prvoga značenja, tj. logičke definicije ili uobičajenoga smisla, a zatim se u procesu raspršivanja »sjemena« značenja oblikuju posve nova značenja nacijepljena jedno na drugo.

Evo nekoliko primjera. U eseju Hotel autorica polazi od logičke definicije pojma: »ugostiteljski objekt u kojem se, uz naplatu, može privremeno boraviti i hraniti se«, ali odmah odbija (»precrtava«) uobičajeni smisao i pita se jesu li hotel i svi duhovni fenomeni koji pružaju privremeno utočište, poput, primjerice, pojma nade: »Ne plaćamo li itekako skupo na odlasku iz hotela Nada?« (str. 11). Zadržavajući »trag« osnovnoga značenja, autorica nacjepljuje nova značenja i otkriva duhovne hotele emocionalnih vrijednosti poput ljubavi, vjere, smionosti i uspjeha, labirinte rečenica u kojima ljudi »zimuju, proljetuju, ljetuju ili jesenjuju« (str. 14), a na kraju želi sama izgraditi hotel-tunel u kojemu bi mogla sanjati, tj. nastaviti svoju igru značenjima.

Jedan od programatskih eseja, Migoljenje, tematizira postupak diseminacije smisla, beskrajnoga izmicanja značenja bez konačnoga utemeljenja u jednome čvrstom smislu. Autorica tako »precrtava« uobičajeno značenje migoljenja (»Zmije i gušteri su klasični primjerci migoljenja, pa o njima ne želim pisati«, str. 16), a zatim razvija cijeli niz metonimija migoljenja kao izmicanja stvari i pojmova: od stvarnih izmicanja predmeta iz ruku, brisanja predmeta iz sjećanja, gibanja nebeskih tijela i neuhvatljivosti vremena do izmicanja dirigentske palice, kiše s neba i programskoga iskaza o izmicanju konačnih značenja. Tako Mjesec nema samo značenje nebeskoga tijela, nego je istodobno i subjektivni romantični mjesec koji je upao u autoričinu najlonsku vrećicu sa salatom i »izmigoljio«, pa se autorica pita, opisujući tako svoj vlastiti postupak: »Ne migolji li nam onda i njegovo krajnje značenje« (str. 15)?

Lanac označivanja katkad počinje neuobičajenom definicijom pojma, koja se zatim raspršuje i nacjepljuje na različita značenja. Tako u eseju Snijeg terapeut početna definicija sadržana u naslovu proizvodi niz novih značenja, pa snijeg postaje »lijek«, »kozmetičko sredstvo«, »puder« koji šminka ulice i lišće, zatim rasist, jer više pada na bijelce, nego na crnce, ali svojom bjelinom i zaštitnik ljudskih prava. Značenja se šire, sve dok snijeg ne postane sam autoričin žanr (»Snijeg poznaje pismo i već je sam po sebi esej«, str. 25), a božićno se jutro »izmigolji« u tekst mira isprintan na snijegu: »Trebalo bi provjeriti što je novo jutros izašlo iz printera snijega. (...) i mahnut ću mu kao dobrom terapeutu jer na božićno jutro sasvim uspješno rabi bežične veze za telekomunikacije mira« (str. 26).

Autorica se ne igra riječima na avangardni način zato da bi negirala postojeća značenja ili proizvela apsurd, nego na postmodernistički način, zato da bi pokrenula beskrajno ulančivanje i »cijepljenje« značenja. Tako je u eseju Vaza/vazal pojam vaza najprije definiran kao dekorativna posuda za cvijeće, zatim je to značenje razlistano u različitim asocijacijama u kojima se čuva trag prvobitnoga značenja, a kada je po načelu razlike dodavanjem jednoga fonema od vaze nastala riječ vazal, došlo je do obrata, pa je na prvobitno funkcionalno značenje nacijepljen larpurlartistički smisao po kojemu vaze ne služe samo za cvijeće, nego vode »vlastiti i tajni život« (str. 89). U svojim razlistavanjima značenja autorica će tematizirati poeziju i jezik te zaključiti: »Svijet je nepredvidiv i nema onoga čemu bismo smjelo mogli dati konačno značenje« (str. 53), te doći će do takvih začudnih slika kao što je priroda koja, shvaćena kao tekst, posjeduje »visoku semantičku produktivnost« (str. 64), do novih riječi s novim smislovima poput gladobolje, do razlike između savjeta i zavjeta (savjet dan sebi), do pitanja o veličini sićušnoga poput slavuja koji ima »nezanemarivo velik glasovni i metafizički miraz« (str. 94). Čak i kada se pojave konkretni pojmovi, gradovi poput Požege, Osijeka, Šibenika, Struge ili stvarni ljudi poput majke koja peče palačinke, i oni ubrzo bivaju uvučeni u misaone igre, pa se Osijek »uspinje« u nebo, a majka u tavi razlijeva »otoke«.

Izdvojit ću još samo dva eseja, koji se, kao i Migoljenje, mogu smatrati programskima: Strateg i Pisanje poezije kao terapija. U eseju Strateg, koji je dao naslov knjizi, autorica je stvorila sliku vlastite autorske poetike. To je metafora racionalne igre šaha u kojemu ona promišljeno i ekonomično razvija značenja, tj. poput šahovskoga ili vojnoga stratega vuče poteze kako bi zbunila protivnika (uobičajena značenja) i porazila svaku pomisao o jednome dovršenom smislu. A u eseju Pisanje poezije kao terapija iznosi tezu o »ljekarništvu teksta« i »pisanju kao terapiji« (str. 48). Pojam »ljekarništvo« autorica shvaća u Derridaovoj interpretaciji Platonova to pharmakon, kao lijek koji istodobno liječi bolest, ali može biti i otrov, pa izazvati nuspojave i nove bolesti. Tako je u autoričinu misaonome zavijutku poezija postala paradoksalno »ljekarništvo«. Ona istodobno prima u sebe izvantekstualne »bolesti« svijeta kako bi ih, razbolivši se, mogla »liječiti«.

I za kraj, jedna pojmovna igra koja će uroditi biljnom metaforom za Lanine eseje. Što je nektarina? Nektarina je plod nastao cijepljenjem breskve i šljive. A što su Lanini eseji? To su ukusne lirske nektarine bolje od klasičnih bresaka: glatke kao šljive (Lana kao misaoni strateg koji lako vodi igru) i sočne kao breskve (Lanini asocijativni nizovi, ulančavanja i nacjepljivanja značenja).